martes, 24 de noviembre de 2009

Montevideo



Montevideori oroiminez, eta bi gutun
Caracasetik abiatu eta urtebete geroago iritsi nintzen Montevideora, 2009ko urrian, udaberriarekin batera. 2010 urte hasieran esan nion agur. Datozen testuak egun haietan idatziak dira.

Montevideo

Resbalo por tu tarde como el cansancio por la piedad de un declive.
La noche nueva es como un ala sobre tus azoteas.
Eres el Buenos Aires que tuvimos, el que en los años se alejó quietamente.
Eres nuestra y fiestera, como la estrella que duplican las aguas.
Puerta falsa en el tiempo, tus calles miran al pasado más leve.
Claror de donde la mañana nos llega, sobre las dulces aguas turbias.
Antes de iluminar mi celosía tu bajo sol bienaventura tus quintas.
Ciudad que se oye como un verso.
Calles con luz de patio

Borges



Orain dela hamar urte ere Montevideon izan nintzen eta gustatu egin zitzaidan hiria. Neguan iritsi nintzen garai hartan eta hainbat hilabetez gelditu. Ez da Montevideo asko aldatu harrezkero. Benedetti joan zaigu eta nik ezagutu nituen kafetegi zaharrak itxita daude, Eduardo Galeanoren bigarren etxea omen zen Café Brasilero hura barne. Baina nik somatzen dudan berritasun nagusia beste bat da: udaberria da orain eta dena ederrago dago.
Lagun batzuen etxean nago Palermo auzo zaharrean, erdialde historikotik ez oso urrun eta la ramblatik –itsasertzeko ibilbidetik- kale gutxitara. Auzo lasaia da hau, autoek ez dituzte oraindik bazter guztiak inbaditu, ia egunero kale-azoka bat antolatzen da nonbait (fruta, barazki, gazta, arrain eta abarren salpostuak) eta oinez zoazela tunel baten barruan zaudela ematen du ia, platano zuhaitz handien adar-hostoek bobeda berde eta altuekin hornitzen baitituzte kaleak. Eraikin modernoak eta pisu-blokeak ere badira baina etxe askok oraindik mende hasierako fatxadak gordetzen dituzte, eta horrek, eta beste xehetasun batzuek, (izkinetako janaridenda zaharrek –almacenes esaten diete-, arratsalde eguzkitsuetan aulkiak ate aurrera atera eta bertan eserita denborapasa eta matea edaten egoten den jendeak...) beste garai bateko giroa ematen diote hiriari, edo hiriko auzo honi behintzat.
Antigoaleko kutsua dauka Montevideok eta harekin batera arrasto malenkoniatsu –eta kutsakor- bat ere antzematen diet nik bai hiriari eta bai jendeari. Egia da, bai, arima nostalgikoen gozagarriak ez direla falta hemengo kaleetan, eta, batzuetan, ez dela hain zaila Montevideo iraganaren lorategitzat hartzea, pasa den mendean egindako argazki sepia bati bezala begiratzea (“Montevideo es un tango cansado en blanco y negro”, entzun nuen behin bertako baten ahotik). Baina bere arimaren zati bat baino ez luke erakutsiko argazki horrek; beste zatia hiri handi, bizi eta moderno bati dagokio (milio eta erdi biztanle ditu). Hegoamerikako hiriburuetan bera omen da seguruena eta bizi-kalitaterik altuena duena; garestienetakoa ere bai. Guztiarekin ere, Montevideo ez da edonoren  apetak beteko dituen hiria. Sofistikazioa, emozioak edo bestelako distirak maite dituenari kilika gutxi egingo dio agian, lasaiegia irudituko zaio, zaharregia; edo, auskalo, anakronikoa.
Auzo ederrak ditu Montevideok. Udaberrian eta udan hosto-sabai trinko batek berdez eta gerizpez janzten ditu eta handik dabilen paseatzaileak atsegin hartuko du kale zaharretako freskura eta lasaitasunarekin. Baina paseatzaile hori harritu ere egingo da akaso -etorri berria baldin bada eta auzo horiek hegoaldekoak badira- hiriak edozein momentutan eskainiko dion hurrengo ikuspegiarekin: irten gerizpe horretatik eta beheraxeago, urrats gutxitara, Montevideo argitan blai ikusiko du; argitan blai eta horizonte eta distantzia bilakatuta. Rio de la Platako kostaldearekin egin du topo. Horizonte horrekin dago estu-estu lotuta Montevideo. Handik etorri ziren behin ontziak eta Uruguaiko populazioaren bizkarrezurra osatu zuten emigrante europarrak. Eta orain ere horizonte horri begiratzen diote etengabe hiriak eta 23 kilometroko itsas-pasealekura eta hondartzetara egunero hurbiltzen diren hiritar saldoek.

Garbi dago, nire gustuko hiria da, lasai bizi izan naiz bere kaleetan. Baina... zalantza bat daukat eta galdera bat egiten diot neure buruari? Nondik zetorren, orduan, aldian behin han sentitu izan dudan egonezina? Zergatik egun batzuetan kalera irten eta dena ikusten nuen hain isilik, hain geldi? Hiria izoztuta bezala eta montevideotarrak berak harri bihurtuta, Idea Vilariñoren begirada ilun eta poz gabea aurpegietan... eta ni ere hantxe, mortutasun haren erdian, urrats bakoitza emateko izugarrizko ahaleginak egiten... Ez zen hutsaren hurrengo kontua amesgaizto hura, aire faltan sentitzen nintzen, ito beharrean. Bihotzaren estualdi haietan ramblara arrapaladan joan, urrutira begira jarri eta birikak horizonte harekin betetzen saiatzen nintzen. Ez nengoen bakarrik, aldamenean montevideotar bat baino gehiago ikusi izan dut halakoetan, antzeko sintomekin eta antzeko posturan: arnasestuka eta urrunera irrikaz begira.

Perfektua ez, hortaz, baina harribitxi izaten segitzen du Montevideok. Borgesek aspaldian idatzi zuen bere poema eta gauzak, seguruenik, dexente aldatuko ziren ordutik hona. Eta, hala ere, balio dute oraindik bertso haiek, ez dute egiarik galdu: "...Puerta falsa en el tiempo, tus calles miran al pasado más leve... Ciudad que se oye como un verso...Calles con luz de patio".

José Mujica
2009ko urriaren 20an heldu nintzen Uruguaira, lehendakaritzarako hauteskundeeen lehen bueltaren bezperan, ia. Hurrengo igandean egin zen bozketa eta batek baino gehiagok  dezepzioa hartu zuen emaitzekin. Frente Ampliok, ezkerreko koalizioak, alde handiarekin irabazi zuen baina ez zuen lortu gehiengo osoa eta, beraz, bigarren itzuli bat  behar zen. Baina, batez ere, ez zen lortu diktadurako krimenen egileak babesten zituen legea -Ley de Caducidad-  indargabetzea, horretarako ere ematen baitzen botoa (diktadura militarra 85ean amaitu zen). Bigarren itzulirako Frente Amplioko lehendakarigai José Mujica abiatu zen faborito; ondorengo testua orduan idatzitakoa da, Mujicak hauteskundeak irabazi eta presidente izendatua izan baino lehen.
Tipo bitxi samarra da Mujica hau, lehendakarigai arrunta behintzat ez da. Bere historia pertsonala –nekazaria, Tupamaros taldeko gerrillari ohia, baserriko lanak guztiz abandonatu ez dituen politikaria- eta bere izakera – pentsatzen duena diplomazia handirik gabe botatzen duen horietakoa omen da, formalismorik gabeko hizkera eta manerak ditu, filosofatzeko joera ere bai- ez dira ohikoak ardura handiko politikariengan. 13 urte pasa zituen gartzelan, horietatik asko bakartuta eta oso bizibaldintza gogorretan (ziega txiki batean, 7 urtez ez omen zioten irakurtzekorik bat ere eman...). Berak dioenez txiripaz dago bizirik eta hala ematen du, arrazoi osoa duela hori esateko: sei tiro hartu zituen behin (“me balearon hasta en el suelo”) eta bi aldiz egin zuen ihes gartzelatik. Haren liburu bat irakurtzen ari naiz orain eta gustukoak ditut bere iritziak. Ez dakit, baina, nola lortuko duen bere pentsaera hori estatuburu zintzo batek ustez egin behar duen politikarekin uztartzea. Eta hala ematen du, irabazle ateratzen bada estatuburu zintzoa izaten saiatuko dela. Azken lau urtean politika sozialdemokrata eta moderatu samarra egin du ezkerrak Uruguain. Portaera Oneko Agiriak banatzen dituztenek Latinoamarikako ezker zintzoaren taldean kokatzen dute (Txile eta Brasilekin batera. Beste taldean, gaiztoenean, daude: Venezuela, Bolivia, Ekuador, Nikaragua eta orain dela gutxi arte Honduras. Argentina eta Paraguai zomorro arraroak dira). Estiloak eta enfasia gorabehera, dagoena kudeatu eta bere ertz gogorrenak leundu, horixe egiten dute ezker biek Latinoamerikan. Nahita ere, oso zaila dirudi injustiziaren gurpila geldiarazteak: “Las estadìsticas demuestran que a pesar de las políticas sociales el crecimiento del PBI ha aumentado la brecha entre pobres y ricos (azken lau urtean Uruguain, Frente Amplioko gobernu ezkertiarrarekin)... La fórmula es interesante: los pobres viven mejor, pero los ricos siguen viviendo mucho mejor” (Le Monde Diplomatique)

Eta zer dio Pepe Mujica gerrillari ohiak? Orain dela hamar urte (ordukoa da-eta irakurtzen ari naizen bere liburua) honako hau, besteak beste: “ En aquella època (ikasle garaian) yo era medio anarquista...Sigo siendo anarquista, creo que soy bastante libertario, esto es incuestionable...Todos los mètodos de construcciòn de una sociedad nueva pasaron por una linea jeràrquica...Pero el hombre nuevo es, en alguna medida, aquel que no depende de que le den las soluciones sino que las instrumenta. Hay que experimentar mucho en este terreno. La gente se embalò con Chiapas y capaz que está fenómeno, pero yo me fui al Brasil para ver lo que estaban haciendo los “sin tierra” y me pareciò genial. No estan esperando el día del juicio final para tomar el poder, están resolviendo problemas concretos con solidaridad también concreta...Hay que aventar la idea de que venga el partido que venga, el gobierno va a instrumentar todo y va a darnos las soluciones. ¡La pindonga! La solución hay que ganarla. Si no cambia el hombre no cambia nada.
Si no se logra otro tipo de cultura o de civilización se puede transformar el mundo en algo inhabitable. En este proyecto de civilización empieza a estar cuestionada la vida. La vida con mayúscula, no solo la humana... Es como si fueramos derecho a un abismo y no supieramos usar el freno... Yo necesito creer que existe la esperanza de llegar a una solución, de lo contrario lo que me queda es tender la capa y acostarme a dormir...
La visión que tengo es que el hombre es naturalmente socialista desde sus orígenes. Que tiene milenios de socialismo. Que anda por la tierra tratando de recuperar un bien perdido, aquello que tuvo, el respaldo de la comunidad, el vivir en comunidad. Por primitivo que haya sido ese socialismo no lo fue menos en cuanto a las relaciones sociales, a la organización de la sociedad, a la no soledad del hombre... El hombre no fue un Robinson Crusoe... era un bicho que vivía en comunidad en todas partes...Esta raiz antropológica y el peligro del fin de la vida colocado ahí, no más, como un horizonte tangible, para mí son razones más que suficientes para sentir la necesidad de un cambio profundo... Es muy grande el fracaso que hemos tenido en este siglo. pero también nos enseñó. Tal vez no sepamos por dónde tendremos que ir ni cómo será el modelo pero, en cambio, ya tenemos claro lo que no debemos hacer, conocemos el conjunto de problemas no resueltos.”


Egia esan, Mujicaren iritzi guztiekin ez nator ni oso bat, sozialismoaren oinarri antropologikoarekin eta guzti horrekin, adibidez. Gizakia denetarik izan da. Nomada izan zen milaka eta milaka urtez eta gero etxe bat eraiki eta nekazari bihurtu zen. Nekazaria izan zen beste hainbat mila urtez, atzo goizerarte, eta nik, ordea, ez dakit orain tomate bat nola landatu. Iraganak ez gaitu hainbeste mugatzen. Gizakiak aukera guztiak zabalik ditu eta horretan, beharbada, berezia da, ez da beste animaliak bezalakoa. Zein aukera komeni zaigun gehien, hori da auzia. Eta hor bai, guztiz bat nator berarekin, aldaketa sakon baten beharra daukagula uste dut. Ez naiz oso baikorra, hala ere. Hazkunde ekonomikoaren dogma errotuegi dago alde guztietan. Mundu guztiak egiten dio men jainkosa gosetu horri: batzuek hari esker ondo bizi direlako (edo ondo bizi direla uste dutelako), beste askok horizonte ezberdin bat nola irudikatu ez dakitelako (Para los países "en desarrollo" la mayor tragedia es la colonización de la imaginación: el modelo de desarrollo civilizatorio euro-atlántico ha moldeado los deseos del Sur. Wolfgang Sachs)
(1) Bitxikeria bat: uruguaiarrek ez dute Mujica abizena gure erara ahoskatzen, baizik eta azentua bigarren silaban ezarriz (Mujíca).

Bi gutun

Lehen gutuna, Gasteizko lagun bati:

"Tarde rara hoy en Montevideo, por la mañana ha hecho mucho calor y ahora está oscuro y ventoso. No tardará mucho en venir la tormenta. A pesar del calor he salido a andar en bici, lo estaba echando de menos, entre unas cosas y otras hacia casi tres semanas que no estiraba las piernas. No hay muchas opciones y casi siempre elijo el mismo recorrido: la rambla de Montevideo, o sea el paseo marítimo, o fluvial, ya que es aqui donde el rio empieza a convertirse en mar. En realidad la impresión es totalmente de mar, sin orillas a la vista y con playas de arena. Huele tambièn a mar. Es una rambla bonita y larga, unos 23 kms. A sus orillas está la ciudad. Primero, junto al puerto, la ciudad vieja; luego barrios castizos y antiguos como Barrio Sur, Palermo y Parque Rodo ( vivo a caballo entre los dos últimos), y a continuación los barrios de nivel más alto y burgues, Pocitos, Carrascos...
La Rambla tiene una zona peatonal, una acera ancha, a menudo con zonas verdes y pequeños parques, y junto a ella una carretera ancha también, de cuatro carriles. Al otro lado de la carretera se levanta una fila continua de edificios de apartamentos que miran al mar. A medida que la ciudad se va acabando los edificios se van achatando y ya son villas o chalets lo que uno encuentra junto al paseo.
Yo estoy a la altura del km 4, más o menos, y es ahí donde empiezo el recorrido. Voy por la carretera hasta el final. Allá por el km 20 hay un antiguo hotel-casino, el casino Carrasco, una construccion grande de principios de siglo que ahora está semi abandonada. Me sirve de punto de referencia, cuando llegó allí ya sé que falta poco para dar la vuelta. Y cuando doy la vuelta, ya más tranquilo, regreso por la acera y me uno a los montevideanos que los días de sol y buen tiempo llenan la rambla haciendo footing, tomando el sol, bañándose, pescando, tomando mate... Me gusta esta ciudad, bastante tranquila y previsible, un poco anclada en el tiempo, a medio camino entre la modernidad y otras épocas, tal vez las de nuestros abuelos o nuestros padres. Tiene algo de ambas, algo que es de hoy y algo que es de ayer.

Es un paisito especial éste, yo le noto un alma particular. He leído en alguna parte que Eduardo Galeano dice que ellos son “anarquistas conservadores”. A mi me parece que hay un sentimiento de izquierda rebelde, crítico con el poder, muy extendido. Ese sentimiento aspira a cambios, busca y sueña, rechaza lo establecido. Y hay también -por lo menos en apariencia- un ambiente muy civilizado, muy correcto y formal (también en esa izquierda) y sospecho que en el fondo vigilante y poco amigo de transgresiones y aventuras, sean éstas colectivas o personales.

Tienen fama de ser uno de los paises más cultos de América Latina. Y hay otro dato curioso que me llama la atención: tienen al parecer un índice de suicidios muy alto. Creo que no son como los argentinos, aunque se parecen mucho. Todos excelente gente, pero tal vez los argentinos más desordenados, más expontaneos e intuitivos, pueden ser más cálidos y también más chapuceros y tramposos…”


Bigarren gutuna, Venezuelako Xabiñi:

"Kaixo Xabiñ: hementxe nator ni ere, nahiz eta berandu samar, aste asko joan dira zure aurreko gutuna hartu nuenetik...  Montevideon nago, Uruguaiko hiriburuan, lagun batzuen etxean. Hiru aste izango dira laster hona ailegatu nintzela eta harrezkero dexente aldatu da nire bizimodua. Bai ba, hona ailegatu baino lehenagoko asteetan oso bizimodu “menditarra” egin izan dut, asfaltozko bide nagusiak utzi eta pistak hartuta Uruguaiko barrualdean ibili naiz... Barrualde horretan dena zabaltasuna da, lurra eta zerua nahi adina, begientzat oztoporik ez, belardi amaigabeak eta belardi horietan abelgorria, ardiak, zaldiak eta ñanduak... (“ñandu” esaten diote hemen bertako ostruka txiki bati) , noizehan behin arboladi bat edo muino txikiren bat, edo herritxoren bat, jende gutxi, zaratarik ez.... Gautxoen lurraldeak dira horiek, zaldi gainean ikusten nituen abereak gobernatzen, pelikuletako cow boy-en igualak ia-ia (pistolarik ez eta sonbreiruaren ordez txapel beltza edo urdina, batzuetan pontxoak soinean...). Jende ona da, zintzoa eta isila, rantxoetan (“estancias”, esaten diete hemen) haiekin geratu izan naiz behin baino gehiagotan gaua pasatzen.  Haiekin afaldu eta gosaldu ere sarritan, haragia eta fideoak nahastuta lapiko handietan, gosaltzeko nahi beste haragi erre, goiza abiatzeko modu "sendoa", dudarik ez. Egia esan, ni ere nahiko “gautxo” bihurtuta nengoen: egunez bizikleta gainera igo, begiak urrutira zuzendu eta aurrera, egun guztian haizearena ia beste soinurik gabe; eta gauez, afaria kuzinatu nire su txikian eta kanping dendan lo egin... horixe zen nire bizimodua, egunak joan egunak etorri.

Orain, ordea, hemen hirian, hori dena aldatu da... Ez dakit, Xabiñ, noiz edukiko dugun berriz elkar ikusteko aukera baina gorde bitartean zuk idatzitako liburu berri hori, aukera dudanean pozik asko irakurriko dut-eta!

Segi ondo eta hartu besarkada handi bat Montevideotik.    Lontxo"





domingo, 6 de septiembre de 2009

Asunciòn (Paraguai). 2009ko irailak 6


ASUNCIÓN, PARAGUAI

2009ko abuztuan eta irailean izan nintzen Paraguain. Boliviatik nentorren eta Argentinarantz nindoan. Paraguai zen orduan Hegoamerikan bisitatu gabe neukan herrialde bakarra (Guaianak ez ditut kontuan hartzen)


Hiri apala da Asunciòn, lasaia, aparteko ñabardurarik gabea, nire gustukoa. Ez da hiri zatarra. Borges-ek Montevideogatik aipatzen zuen "patioko argia" -ertzak leuntzen dituen argi lasai eta nagi hori- ez da falta hemen ere (Montevideo es lo que Buenos Aires fuè, una ciudad con luz de patio, idatzi zuen Borges-ek). Garai honetan, gainera lapacho zuhaitzak loretan daude eta horrek inguruak edertu eta graziaz eta kolorez betetzen ditu. Bai, kalera irten eta kolore eta lurrin bioletaren arrastoak nonahi ageri dira egunotan, goiko adarretan zein beheko asfaltoan, lore-hosto eroriek orbel more batez estaltzen baitute lurra ere. Asunción, harparen hiria: horrela ere esaten omen dio batek baino gehiagok.

Zentzu guztietan perfil bajoko hiria da (erdialdeko auzoez ari naiz beti "hiria" esaten dudanean, ia ez dut besterik ezagutu). Eraikin gehienak -gustu txarreko dorre garai batzuk kenduta- txikiak dira, bi edo hiru alturatakoak gehienez, eta antigoaleko etxe ugari dago tartean, estilo neokolonial edo neoklasikokoak, polit askoak. Erdialde historikoa Paraguai ibaiak egiten duen badia baten aldamanean dago. Han fundatu zen Asunción eta han daude, gaur egun, bere eraikin enblematikoenak, hiriburu honetara inguratzen garen turista apurrontzat derrigorrezko bisita direnak: lehendakariaren jauregia, kabildoa, katedrala, parlamentua... Handik ibili nintzen atzo eta baita herenegun ere. Gauza batek eman zidan atentzioa, gauza bitxi batek. Paraguaiko botere gorenen sinbolo eta egoitza diren etxe agurgarri horien ondo-ondoan, ibaira bitartean dagoen zerrenda estuan, txabola-auzo bat kokatzen da, Chacarita. Palacio Legislativoko eraikin moderno eta distiratsuko eskalinata nagusitik ehun metro eskasera, parke txiki baten bestaldean, uralitaz eta ohol pusketaz egindako lehen etxetxoak altxatzen dira. Jauregiko harmailadi horretatik jeisten diren gizon eta emakumeek horixe ikusiko dute aurrez aurre, ezin beste nonbaitera begiratu; eta kalea zapaldu eta haien auto dotoreetan sartu baino lehen, daitekeena da haur zapata-garbitzaileren bat edo beste haien aurretik igarotzea - bizkarretik zintzilik, egurrezko kutxatxoan, lanerako tresnak-; eta daitekeena da, haruntzaxeago, auzoaren sarreran -zaldi gaineko gerlari ezpatadun harroaren estatua inguruan- kometak airean darabilzkiten haurren algarak ere haienganaino iristea. Ezin esan, beraz, herri honetan klasismorik dagoenik, ez behinik-behin gizarte-klaseen arteko distantzia handirik. Non topatu daitezke, bestela, jende umilena eta gorena hain batera, hain hurbil eta elkarturik? Toki gutxitan, nire ustez. Harmonia inork hautsi ez dezan legearen zaintzailerik ez da falta inguruotan. Poliziaren presentzia nabaria da baina ez hainbeste armena. Giroa lasaia da, ez da igertzen tentsiorik.
.............................................................

Ez dakit aingeru goardakorik dagoen ala ez, baina baldin badago zor batzuk ditut nik berarekin. Libratu nau ataka gaizto batzuetatik. Azkena Asunciónera sartu nintzen goiz eguzkitsuan bertan. Hiriko sarrera zen eta lasai nindoan ni bazterbidetik, eskuma-eskumatik. Halako batean, abiadan doazen pneumatikoek bat-batean frenatzean ateratzen duten deiadar luze eta agonikoa aditu nuen, ezin ozenago, nire atzean. Deiadar horren larritasuna arimaren azken zirrikituraino iristen da eta segundu batez ez dakizu ondoren zer etorriko den. Oraingoan ezer ez, ez zen ezer gertatu. Errepidetik baztertzen nintzenarekin batera, burua apur bat jiratu eta begi izkinarekin autoa ikusi nuen atzean, nire ondo-ondoan, ia geldirik. Nolatan ez ninduen ikusi ez dakit, baina ia aurrean eraman ninduela bai. Bihotza taupadaka hasi zitzaidan, bularretik irten beharrean, eta uste dut autoko gidariarena ere ez zebilela nirea baino lasaiago. Aurrera jarraitu zuen poliki-poliki, zer egin ondo jakingo ez balu bezala. Bere onera etorri zenean abiada azkartu eta trafikoaren erdian galdu zen. Orduan abiatu nintzen ni ere.
.....................................................................

Larunbatero udalak ikuskizunak eta musika emanaldiak antolatzen ditu erdialdeko enparantzetan. Hantxe izan naiz lehentxoago. Neska gazte batek harpa nola jotzen zuen ikustera gelditu naiz. Txundituta utzi nau, ez nekien musika-tresna horretatik halako doinu eta soinu goxoak atera zitezkeenik! Ederra!!
.....................................................................

Paraguai. Hegoamerikako azken herrialdea, inor txundituko duen edertasun apartekorik gabea, nazioarteko paisaian harri koskor bat baino gutxiago nabarmentzen dena, kontinente honetara etortzen garen bidaiariok ia beti ahaztua. Eduardo Galeanok, ordea, maiz aipatzen du bere liburuetan. Berak dioenez, XIX. mendean herri "gris" hau exenplu bat zen. Garapen ekonomikorako eredu propio eta independente baten oinarriak jarriak zituen eta Hegoamerikako herririk aurreratuenetakoa zen.


"La primera línea ferroviaria, los primeros telégrafos y la primera fundición de hierro de toda Sudamérica eran instalados en las ciudades de Asunción e Ybycu'i, mientras que el primer buque hecho en Latinoamérica y uno de los primeros del continente, el "Yporã", con una fornida coraza de acero, era botado en los astilleros de Asunción. Semanas antes de la muerte de Carlos Antonio López (presidente paraguayo entre 1844 y 1862), el Paraguay era un país sin desempleados. La educación era obligatoria y gratuita con casi 30.000 niños en las escuelas (resultado obtenido en menos de 15 años). Las industrias textiles, siderúrgicas y de la construcción empezaban a dar sus primeros pasos, favorecidas por las políticas proteccionistas implementadas en su favor. Todo indicaba que el Paraguay se convertiría en un punto de referencia en la economía de los países del Nuevo Mundo." (Wikipedia)


Atrebentzia hori, ordea, oso garesti ordaindu zuen. Inglaterrak finantziatuta, Brasilek, Argentinak eta Uruguaik gerra deklaratu zioten (Guerra de la Triple Alianza, Aliantza Hirukoitzaren Gerra, 1864-1870). Gerra hori amaitu zenean Paraguai guztiz suntsituta zegoen, esperientzia eta eredu arrakastatsu haiek hilik, eta haiekin batera Paraguaiko gizonezkoen % 80 edo % 90 ere bai.

"Existen varias teorías respecto de los detonantes de la guerra. En esencia, el revisionismo argentino y la visión tradicional paraguaya atribuyen un rol preponderante a los intereses del Imperio Británico. La visión alternativa pone el acento en la agresiva política del mariscal Solano López (presidente paraguayo) respecto de los asuntos rioplatenses...La financiación de la guerra la obtuvieron mediante las casas de empréstitos británicos, que veían conveniente el conflicto contra Paraguay, uno de los pocos países que no había caído en su tutela económica. El proteccionismo le produjo al Paraguay un gran desarrollo económico en comparación con otros estados sudamericanos.
La guerra terminó —en el combate de Cerro Corá— con una derrota total de Paraguay, que conllevó incluso un desastre demográfico: la población del país, aproximadamente 1.525.000 personas antes de la guerra, fue reducida a unos 221.000 luego de ella (1871), de los que solamente unos 28.000 eran hombres. Según otras fuentes, murieron cinco sextas partes de su población. Otros historiadores, como el argentino Felipe Pigna, ajustan estas cifras a 1.300.000 habitantes antes de la guerra, quedando reducida a 300.000 después de la misma, la mayoría sólo niños y mujeres.
Paraguay perdió gran parte de su territorio (169.174 km²) y fue obligado a pagar una abultada indemnización de guerra: el préstamo de 200.000 £ recibido de Inglaterra debió saldarse con refinanciaciones llevando la suma a 3.220.000 £... En fechas recientes, la presidenta argentina Cristina Fernández...calificò a la Triple Alianza como una Triple Traición a los intereses de Latinoamérica frente a los imperialismos" (Wikipedia)

.............................................................

Boliviako aldapen ondotik, 900 kilometro inguruko lautadak zeharkatu behar izan ditut hona iristeko. Boliviako Villamontes herritik Paraguaiko mugara 160ren bat kilometro dago, ia lauak, eta mugatik Asunciòn-era aldapa ziztrin bat ere ez dut aurkitu bidean. Chaco Handia da eskualde hori, inguru gutxi populatua, "infernu berdea" ezizenarekin ere ezaguna: altuera gutxiko baso itxiak iparraldean eta hegoaldean abelgorria hazteko belardi amaigabeak eta palmondo sailak; denean, han eta hemen, palo borracho deritzon zuhaitz sabel handiaren aleak.

Kolono menoniten bizilekua ere bada Chaco Handia. Lehenak Kanadatik eta Errusiatik iritsi ziren 1920ko urteetan, eta eremu latz eta ia huts haietan kokatu ziren, koloniak sortu eta lurra lantzeari ekin. Gaur komunidade txikiak eta aberatsak dira kolonia haiek. Paraguaiko esne-produkzioaren %70 haiek ekoizten omen dute. Herri menonita bat bisitatu dut, Neuland izenekoa. Alemanaren dialekto zahar bat hitz egiten dute oraindik, eta, Bolivian ez bezala -eta nik espero nuenaz bestera- aurrerapen tegnologikoei ez diete uko egiten.

Chaco, beste gerra handi eta odoltsu baten eszenatokia izan zen 1932tik 1935era: Chaco-ko Gerra,  Paraguai eta Boliviaren artekoa, han ziren balizko petrolio-hobiez jabetu nahiak piztutakoa. Paraguai garaitu zen, nahiz eta armada txikiagoa eta gizon gutxiago eduki, eta areago sendotu zuen, hartara, etsai gogorra izateko lehendik ere hartua zuen fama.

Paraguaira sartu eta lehen gaua Fortin Infante Rivarolan pasa nuen, dozena erdi bat gizonez osatutako urrutiko destakamentu militar batean, muga ondoan. Uste dut bazter apartatu hartako egunen eta asteen monotonia oso gertaera gutxik apurtzen dutela, eta soldadu haiek ondo baino hobeto hartu ninduten. Sarrera ona izan zen eta paraguaiar askorenak diren ohitura eta ezaugarri batzuk lehen une hartan ezagutu nituen: jakin nuen, esaterako, matea erruz edaten dutela haiek ere (hotza baina, Tererè du izena), boleibol zaleak direla, eta jatortasunarekin batera autokonfiantza erakusten dutela izakeran, eta baita halako seriotasun duin bat ere. Beste zerbaitetaz ere konturatu nintzen Infante Rivarolan. Lehen esan dut ezer nabarmen edo deigarririk ez dagoela herri honetan, eta ez da egia. Bi gauza daukate Hegoamerikan salbuespen direnak: harpa musika-tresna (ez, halako zaletasunik ez zeukaten destakamentu militar hartan...) eta homogeneotasun linguistiko-kultural handia, edo beste hitz batekin esanda, elebitasuna. Ia denek dakite ondo guaranieraz eta gazteleraz, eta Asuncion-etik kanpo badirudi guaraniera dela lehen hizkuntza, ahozko komunikazioan behintzat gehienek lehenesten dutena. Zer da harrigarria? Elebitasun orokor hori batetik eta, bestetik, guaraniera ez dagoela hemen markatua, ez dela indigena edo nekazari pobreen hizkuntza, bazterreko eta baztertuen hizkuntza, baizik eta guztiena (izan ere, Paraguaiko biztanle -eta beraz guarani-hiztun- gehienak ez dira guarani etniakoak. Rostro palidoak dira hemen ere nagusi). Ez dakit prestigioaren balantzan ze pisu edukiko duen hizkuntza bakoitzak (arlo formal eta jasoagoetan gaztelera da nagusi) baina garbi dago guaranieraz egitea ez dela lotsagarria eta gainera arlo ez-formaletan gain hartzen diola gaztelaniari (Asunción-en ez dago hori hain garbi. Esan didatenez guaraniera eta gazteleraren arteko hizkuntza nahastu bat, jopara izenekoa, oso zabalduta dago).

Infante Rivarolako militarrek nirekin gazteleraz egiten zuten eta bere artean -ni aurrean egon arren- guaranieraz beti. Haietan buru egiten zuen koronelak ere joera hori zeukan. Eta joera hori bera askotan errepikatua ikusi dut gero. Kanpin-denda jartzen ari nintzela, behin, haur talde bat inguratu eta galderak egin eta egin aritu zitzaizkidan, ni ia itotzeraino; bake pixka bat eman eta bere artean jarduten zutenean, beti guaranieraz. Eta beste batean ez haurrak eta ez militarrak baizik eta injineruak! Colon baino lehenagoko hizkuntza bat ahoan nork eta halako jende printzipalak! Zalantzarik ez izan: kontinente honetan hori bakarrik Paraguain gerta daiteke.
....................................................................

Harparen musika, elebitasuna, jende jatorra baina aukeran serioso samarra, jesuiten misioak hegoaldean eta desertu berde bat iparraldean... emozio gogorrik ez, beraz, Paraguain. Ez bidaiarien grinak pizteko adinakorik. Rara avis gara beste zereginik gabe hemen gabiltzan kanpotarrok.

Asunción-etik abiatzen naizenean hegoaldera joko dut eta han dagoen Encarnación hiritik sartu Argentinara. Mugaren bi aldeetan antzinako hiri jesuitikoen hondarrak daude eta haiei ere bisitatxo bat egin nahi diet, aurrera, Uruguai aldera, jarraitu baino lehen.

Penaz esango diot agur hiri honi ere. Lo egiteko toki ona aurkitua nuen (Residencial Itaipùa, Fulgencio Moreno 943 c/EE.UU), jatetxe ona ere bai kantoiaren bueltan (Good Morfi) eta auzokoen artean adiskideak egiten hasia nintzen. Asuncion bihotzekoa: noiz ikusiko ote zaitut hurrena?!




martes, 4 de agosto de 2009

Bolivia (Tarija, Villamontes)

En primer lugar unas palabras de agradecimiento. Hay muchas personas que han contribuido a que estos casi tres meses de estancia en Bolivia hayan sido un placer. Me gustaba mucho este pais y ellas son tambièn culpables de que me guste aùn màs ahora. Gracias a los "Pedaleros del Urubò" de Santa Cruz de la Sierra (hay muchos nombres aqui pero voy a mencionar a los dos principales culpables: Gina y Jaime), gracias al grupo de pedaleros de Cochabamba y por supuesto muchas gracias a Toto, Rosi y Genaro, mis amigos pedaleros chapacos.




Pasa den astean, Tarija-rantz nentorrela ( Boliviako hegoaldean dago hiri hau, Boliviako Andaluzia du ezizena) nire moduko beste txirrindulari batekin egin nuen topo errepidean. Berak ez ninduen ikusi hasieran. Eserita zegoen bide bazterrean, bizikletaren ondoan, gorputza ekialdeko mendietarantz jiratua. Ibar estu batean geunden biok, bakarti samarra, errepidea bera bezala. Ibarraren alde bat, nire eskuinekoa, arroka gorriko mendizerra lehor eta harritsu batek ixten zuen. Beste aldeak, txirrindularia jiratuta zegoenak, antzeko beste mendizerra bat zeukan gertu, ibaiaz bestaldean, baina haren maldetako sastraka eta zuhaixkengatik kolore berdexka bat nagusitzen zitzaion. Txirrindulariarengana hurbildu eta bozina jo nion. Ogia zeukan esku batean eta dulce de leche pote bat ikusi nuen lurrean, haren ondoan. Harriduraz begiratu zidan hasieran baina berehala altxatu eta libre zeukan bostekoa eskaini zidan, irribarrez. Estephane zuen izena eta frantsesa zen, Lyon-ekoa. Buenos Aires-etik abiatua zen lau hilabete lehenago eta denbora horretan errepidean aurkitzen zuen lehen ziklista-bidaiaria omen nintzen ni. Nik ere oso gutxi ikusiak nituen Caracas-etik irtenez gero, eta poza eman zidan Estephane topatzeak. Ez zen izan hura, hala ere, guztiz ustekabeko enkontru bat. Goiz hartan bertan, Camargo herriko kaleetan nengoela, gizon batek hala esan zidan: "Atzo zu bezalako bat ikusi genuen Sama-ko aldapa igotzen". Beraz, espero nuen harekin elkartzea goiz edo berandu, bideak ez zuen aukera asko uzten. Estephanek eta biok luze jardun genuen hizketan elkarri agur esan eta nor bere bideari berriro lotu baino lehen (iparraldera zihoan bera, hegoaldera ni). Mapak atera genituen, informazioa eta helbideak trukatu... Halako batean Bolivia zein herri polita zen aipatu nion, zenbat gustatzen zitzaidan. Bat etorri zen bera: "Bai, oso berezia. Muga igaro nuenean nire bidaia berriro hasten zela iruditu zitzaidan..." Eta ixilune baten ondoren: "Hori bai, Sama-ko aldapa igotzeko bi egun behar izan ditut".

Estephanek ondo adierazi zuen hitz gutxitan Bolivia nolakoa den. Berezia, oso desberdina inguruko herrien aldean eta aldapatsua. Gogoan dut orain dela hamar urte, Boliviara lehenengoz etorri nintzenean, ez niola hasieran aparteko arretarik eskaini herri honi. Pasoko herria izan behar zuela pentsatzen nuen, Argentinarako bidean zeharkatu beharrekoa. Ez zen hala gertatu. Lur honen edertasunak harri eta zur utzi ninduen eta hiru hilabeteko bisa ia agortu nuen hemengo bideetan gora eta behera.
Orain ere, hamar urte geroago, antzeko zerbait gertatzen ari zait. Brasiletik hona sartu nintzenean, Paraguaiko mugarantz zuzenean jotzea zen nire asmoa, baina, horren ordez, bideak eskaini didan ia bidegurutze bakoitzean planak aldatu eta barrura egin dut ezari-ezarian, gero eta barrurago, gero eta gorago: ekialdeko behe-oihanetatik Cochabamba inguruko mendialdera lehendabizi, eta altiplano hotzeko goi-ordokietara gero; eta, handik behera ondoren, orain nagoen hiriraino, Tarijaraino (1800 m.). Bederatzi aste daramatzat Bolivian eta Paraguaiko muga ez daukat oraindik hain gertu (honako hau izan da nire ibilbidea Santa Cruzetik irtenez gero: Santa Cruz - Samaipata - Comarapa - Epizana - Totora - Mizque - Sacabamba - Cliza - Cochabamba - Oruro - Challapata - Ventilla - Potosi - Camargo - Tarija)

Zer daukan Boliviak? Hasteko aldapa asko, luzeak, ederrak, gogorrak. Baina aldapen beldur ez bazara, edo haiek eskatzen duten izerdi-kuota pagatzeko prest bazaude, jasoko duzun saria ez da nolanahikoa izango. Paisaiak ederrak dira, oso ederrak, herriak politak eta lasaiak eta jendea ona. Boliviako altiplanoa apaitu gabe ezin aurrera jarraitu: zabala eta bakartia, isila eta urruna, ohikoa ez den edertasun mineral batez hornitua... Batzuetan ikuskizun apartak eskaintzen ditu. Zeruko ostarteek ordeka eta mendi mortu haietan sortzen duten argi-itzalen dantza, esaterako, ia irreala da, bihotza harriduraz eta mirespenez betetzen du. Oso toki berezia da. Agian, lurrak -eta haren gaineko guztiak- omen daukan arima sakratuaren oihartzuna gordetzen da goi haietan. Manoaren arrasto bat, hori segurua da, hantxe dago.

Baina Boliviak dauzkan altxorren artean bada bat, oso berea, azpimarratu nahi nukeena: isiltasuna. Toki eta paraje isilak aurkitzea gero eta zailagoa da, eta naturarekin gertatzen den moduan erreserben itxura hartzen dute maiz, eremu hesituak dira, exotikoak, edo salbuespenak. Bolivian alderantziz gertatzen da. Hemen zaratak, builak eta motor hotsak dira salbuespena, eta hirietatik edo bide nagusietatik apur bat urrundu eta beste mundu batean sartuko zara. Eta mundu horrek Boliviaren bihotzean dagoela ematen du, erdi-erdian: urrutitik datorren mundu zahar bat da, galdutako gauzen zaporea daukana, galdutako erritmo eta galdutako logiken zaporea, urratsak astiro eta isilik ematen dituena. Nik mundu horri nostalgiaz eta liluraz begiratzen diot. Jakina, Bolivia Latinoamerikako herrialderik txiroenetakoa da eta susmoa dut isiltasuna ezin daitekeela ulertu, gaur egun, datu hori kontuan hartu gabe. Nola ezin diren ulertu, zoritxarrez, patxada, presarik eza, gauzen abiada motela, giza-harremanen zentzu komunitarioago bat agian,... Hori da, antza, mundu modernoak aurkezten digun dikotomia: aurrerapena eta horrek dakartzan pribilegio materialak ala "Hirugarren Mundu"ko toki batzuek oraindik dauzkaten xarma exotikoak, eta, haiekin batera, gabezia ikaragarriak. Dikotomia hori faltsua da, eta uste dut gutxietsi egin dugula erosotasun materialak eta haiek ematen diguten seguritate-irudipena lortzeko bidean galdu duguna. Eta bururatzen zait irtenbidea -jende zuhurrak esan ohi duenez- erdian dagoela eta mundu modernoak eskaintzen dizkigun abantaila behinenak -kontsumismoarekin zerikusirik ez dutenak- eta "mundu zaharraren" altxorrak uztartu litezkeela, han eta hemen. Horretarako austeritatea beharko genuke guk, eta beste logika bat denok.

Tarija izeneko hirian nago. Oso hiri atsegina da Tarija, Boliviako atseginena esango nuke. Ehun mila biztanle pasatxorekin herri handi baten giroa dauka, eta, erdiko kaleetako trafiko bizia eta espaloi estuak gorabehera, lehen aipatzen nuen mundu zahar horren enkantuak somatzen dizkiot nik. Txukuna, garbia eta lasaia, enparantza ugari ditu, politak eta itzaltsuak, eta jendea ona eta patxadatsua da. Eta hori guztia gutxi balitz hemen daude Boliviako mahastiak (munduko altuenak omen), eta ardo beltz goxoa daukagu eskura edari sakratuaren zaleok. Ekintza maite duena, ordea, aspertu egingo da, "ezer pasatzen ez den" leku horietakoa baita Tarija. Zegoen zinema bakarra itxi zuten (eliza bat omen da orain) eta kultur agenda guztia, antza, harekin amaitu zen. Aurkitu dudan hoteltxoa oso nire gustokoa da -"Residencial Rosario", Ingavi kalean-, haren ezaugarriak eta hiriarenak bat datoz erabat. Jabeak edadeko bikote bat dira ("Don Lorenzo" esaten dit andreak, maitekiro) eta gelak, oso txikiak eta txukunak, barne-patio eguzkitsu baten inguruan daude antolatuta. Toki lasaiagorik ezin aurkitu (prezioaz ere ezin kexatu, 35 boliviano, 3.5 euro inguru). Hoteletik oso gertu enparantza polit-polit bat dago, gerlari, libertadore edo abertzale harroaren ohiko estatuarekin. Tristuraz begiratzen diet kale batzuetan, murruz inguratuta izkutatzen ziren antigoaleko etxe eta patioen eremuetan, jasotzen ari diren eraikin moderno zatarrei.

Eguraldia kaxkarra, aldakorra. Iritsi nintzenean hotzaldi bat eduki genuen, sekulakoa, eta dardar batean ibiltzen nintzen gauez kaleetan ("surazos" deitzen zieten Santa Cruz-en hegoaldetik, Antartidatik-edo, datozen aire-masa hotz horiei). Eta orain halako beste baten mende gaude. Bien bitartean izan dugu, baita ere, hemengo neguan ohikoak diren -eta nik oroimenean gordeta nituen- zeru urdin akatsik gabeez goxatzeko aukera, baina.... zoriona, zorion labur...

Bestalde, Bolivia bitan zatitzen duten kategorien barruan ez omen dira sartzen Tarijako biztanleak. Esan didatenez haiek ez dira ez "coyak" (mendebaldeko biztanleak, altiplanokoak) ez "cambak" (ekialdekoak), baizik eta "chapaco"ak, hots, Tarijarrak eta kitto. Guztiarekin ere, izen kontuak gorabehera, "ilargi erdiaren" parte da Tarijako departamendua, Evo Morales presidentearen aurka daudenen artekoa, alegia, eta horretan bat dator "cambekin" ("ilargi erdia" esaten zaie Boliviako ekialdeko departamentuei, mapan irudi hori osatzen dutelako. Tarija ilargi erdi horren behealdea da; Santa Cruz erdian dago; Beni eta Pando, goian). Zatiketa geografikoa, kulturala, politikoa eta ekonomikoa da Boliviako ekialdearen eta mendebaldearen artean dagoena. Ekialde aberatsak ditu petrolioa eta gasa (gasa hemen, Tarijan) eta baliabide natural horien kontrola da talkaren arrazoietako bat. Bestalde, mendebaldean nagusi den kultura indigenatik (kitxuak eta aimarak) urrun sentitzen dira hemen. Beste talde etniko batzuk daude "ilargi erdian", ez oso handiak, eta hirietan mestizoak edo "criolloak"(txuriak, espainolen ondorengoak) dira nagusi. Tarijan, hori oso nabarmena da, populazio indiarra txikia da, kaletik dabilen jendeari erreperatu eta esango nuke gehienak nire moduko rostro palidoak direla (euskal abizenak, portzierto, ez dira falta: Aguirre, Uriondo, Echazù,...). Dena den, Tarijako biztanleek, "chapacoek", jende lasaia izateko ospea dute eta politikan ere halakoxeak direla ematen du. Ez ditut ikusi hemen Evo Morales presidentearen aurkako pintada gogorrak eta iraingarriak, Santa Cruz-en ohikoak zirenak. Bat ere ez. Pintada politikoetan ohikoena "No a la constituciòn" da. "Mujeres creando" talde feministarenak ere ageri dira paretetan. Hona hemen ale batzuk: "Tù me quieres virgen, tù me quieres santa, tù me tienes harta", "No soy media naranja de nadie sino fruta entera y en toda su variedad", "Las mujeres necesitamos a los comites cìvicos (hemengo instituzio bat) tanto como los peces a las bicicletas".

Hiru aste izango dira laster hona iritsi nintzela. Bat-batean, bideak eta bizimodu ibiltariaren ohiturak utzi eta bestelako errutinekin egokitu naiz. Gosaria gelan bertan hartzen dut; bazkalorduan izkinaren bueltan dagoen etxera joaten naiz; arratsaldeetan merkatura hurbildu eta "tojori" bero bat (arrozesnearen modukoa baina arrozaren ordez artoa daukana) eskatzen dut, beti toki berean. Gustatzen zait merkatuko mahaietan esertzea, ni bezala plater beroa dastatzera etorri diren beste hainbatekin batera. Gauez, kalean pitzak saltzen dituen andreagana jotzen dut. Zintzo betetzen ditut joan-etorri horiek, eta beste asko, egunero, ia aldaketarik gabe, beti toki beretan geldituz. Gauez badakit ohea non daukadan zain eta berriak eta atseginak gertatzen zaizkit ziurtasun txiki horiek guztiak.

Ez naiz bat ere aspertu aste hauetan. Bi liburu irakurri ditut (Harry Potter-en bat eta "Zazpi etxe Frantzian". Ernesto Sabatoren "La Resistencia", poltsetan daukat zain), aparatu honen teklekin ere nahiko lanpetuta ibili naiz eta gainontzeko orduetan Toto eta Genaro gogotik saiatu dira "chapacoek" jende abegitsua izateko fama zergatik duten niri erakusten. Toto eta Genaro hemengo bi bizikletazale dira eta hainbat ibilalditxo egin ditugu elkarrekin inguruetan. Zorretan nago haiekin, Totorekin eta bere familiarekin batez ere.

Independentziaren urteurrenaren jaiegunak aprobetxatuz Santa Cruzen ezagutu nituen beste lagun batzuk ere izan dira hemen, "Pedaleros del Urubò" taldeko kideak, hain zuzen. Atzo, goizetik ilunsentira arte, mahastiz mahasti eta bodegaz bodega ibili ginen biziketa gainean denok, eta ilunsentitik aurrera bizikletak utzi eta janari, edanari eta parrandari egin genien leku. Edo idazle handiak esango zukeenez, leku t'erdi. Denetarik izan zen, ez beti neurrian.

Bihar abiatuko naiz. Hemendik Paraguaiko mugara 400 km inguru dagoela uste dut, gehienak asfaltorik gabeak. Hasierako 260ak, Villamontes-era bitartean, oso menditsuak eta politak direla esan didate, bihurguneak, amildegiak eta alturako ikuspegiak ez omen dira faltako. Villamontes Boliviako "chaco"aren parte da eta handik aurrera eskualde bero, zelai eta gutxi populatu horretan sartuko naiz. Aldaketa galanta. Paraguaiko hiribururaino, Asuncioneraino, elorriak, sastrakak edo baso txikiak izango omen dira nagusi nire inguruko behe-lautadetan. Han bizi dira menonitak. Hegoamerikan Paraguai da, orain, ezagutzen ez dudan herrialde bakarra (Guaianak ez ditut kontuan hartzen) eta ilusioz noa haruntza. Bolivian pasa dudan bolada ederra izan da baina etorkizun dagoenaren deia, errepidearen dei hori, indartsua da, ohi bezala, eta aurrera narama gogoz. Hasia naiz Montevideo ikusten, hantxe, zeruertzean.

2009ko abuztuak 10

.................................................................................

Villamontes


Lau egun behar izan ditut Tarijatik hona iristeko, 260 kilometro guztira, menditsuak eta ikusgarriak. Berezitasun bat izan dute: basoak eta landaretza. Bolivian izan naizen mendi ingururik basotuenak, dudarik gabe. Goietatik, begiak atzera bihurtu eta kolore berde iluneko mendizerrak ikusten nituen, bata bestearen atzetik, zeruertzeraino. Mendi malda eta zintzur horietan barrena egiten du aurrera -bihurgunez bihurgune eta aldapaz aldapa- pista estu batek. Tarte asko bertigoa sortarazten duten horietakoak dira, bidea malda ia bertikaletan irekitako lerro doi bat baita, pareta alde batean, amildegia bestean, eta bazterretan, via crucis baten gisara, gurutzeak, bidaia beheko zuloetan amaitu zutenen oroigarri. Ez dago hemen seinalizaziorik, babes-hesirik edo bestelako laguntzarik, gidarien zuhurtziak eta abilidadeak erabakitzen dute desafioa. Eta patuaren borondateak.

Bizikletazaleontzat bide hauek amets bat dira, haietan ibiltzen diren ibilgailu bakanentzat, kamioi eta autobus handientzat batik bat, amesgaiztoa (flota esaten zaie hemen lineako autobusei). Ari dira tarte batzuetan -tarte errazenetan- errepidea zabaltzen eta zuzentzen eta noizbait asfaltatu ere egingo omen dute, zeren Corredor Bioceànico Central delakoaren parte baita bide hau. Baina nekez imajina dezaket zer egin daitekeen tarte zailenetan, lurrarenak baino gehiago airearenak diren pareta horietan, gauzak hobetzeko.

Pastelaren ginda Villamontesera iritsi baino lehentxoagoko zatiak jarri du. La Angostura du izena tarte horrek eta Cares-eko zintzurra ekarri zidan gogora: ibaia, zabal samarra, behean, urruti, eta harrizko paretan zintzilik, badaezpadako orekan, bide estua. Aldea, hemen autobus eta kamioi handiak ere ibiltzen direla, ez bakarrik oinezkoak (trailer bat igaro zen han nengoela. Halakoetan irrati bidez ematen dute abisua han diren zaintzaileek, eta kontrako norabidean datozen ibilgailuak geldiarazi). Bihurgune estuetan paretari pega-pega eginda joaten nintzen ni, eta, hala ere, erne eta kezkatuxea, bestaldetik zer azalduko. Gidari batzuk astiro eta zuhur baitabiltza, baina bat baino gehiago, ohiturak edo singaniak -hemengo pattarrak- ematen dien konfiantza lagun, behar baino azkarxeago hurbiltzen da bihurguneetara.

Herria da Villamontes, herri lasai bat, handixea. Ez du antzik Tarijarekin, hura txikia izan arren hiria zen, bilduagoa. Villamonteseko kaleak zabalak dira eta hostaila oparoko zuhaitz lerroak dituzte alboetan. Eraikuntza gehienak txikiak dira, solairu bakarrekoak. Goitik ikusita, seguruena, mantxa berde baten itxura hartuko du, zabalgune eta teilatu batzuk agerian, beharbada.

Dena aldatu da. Boliviako mendiak atzean dira, Altiplanoaren laztasuna -eta laztasunaren ederra- ere bai, eta Boliviari berari agur esaten ari naizela sentitzen dut. Paraguaiko muga hemendik bi bat egunera dago, gehienez hirura. Chaco Handiaren ertzean nago eta bero egiten du, bero sapa. Lehen eltxoak ere agertu dira (Paraguain izurrite bat omen dira). Tarijan, astebete lehenago, hotzak dardarka egoten nintzen gauez eta orain sinestezina dirudi horrek. Bitxia da, goizez esnatu eta berotasun eta argitasun horiek beste nonbaiten sentiarazten naute, ez orain arteko tokian. Herri honen eiteak ere beste nonbaitera narama. Erdiko Amerikako herriak -nik aspaldi ezagutu nituen Nikaraguako haiek, kasu- etortzen zaizkit gogora, hango goiz nagiak, hango giro sentsuala.

Herri aparta da Bolivia, bere jendea ere halakoxea. Honelako toki gutxi daude munduan.


 2009ko abuztuak 15